2011年8月1日月曜日

ХҮН ЧУЛУУ



Та бид хааяахан хөдөө гадаа явахаараа замын хажууд түүх тэрлэн он цаг хэлхэх буган хөшөө, хүн чулууг харан гайхан өнгөрдөг.
Энэ чулуу юуг өгүүлнэв,ямар учиртай юм бол гэх бодол яах аргагүй төрдөг.
ШУ-н талаасаа нэлээн судлагдаж байгаа бөгөөд Монгол нутаг дээрхи олдвор олдоц  одоогийн байдлаар 500 гаруй бүртгэгдээд байгаа юм.
Монгол нутаг дахи хүн чулуун хөшөөг эрдэм шинжилгээний үүднээс судлах ажил 1889 оноос эхэлсэн гэдэг.
 Эдгээр дурсгалуудыг түүх, соёлын хамаарал болон он цагийн хувьд нь хоёр үндсэн бүлэгт хуваадаг. Эхнийх нь монгол орны төв болон баруун талын нутгаар байх VI-IX зууны үед холбогдох Түрэгийн үеийн хүн чулуу, нөгөө хэсэг нь зүүн талын нутгаар зонхилон байх XIII-XIV зууны Их монгол улсын үеийн хүн чулуу юм. Түрэгийн үеийн хүн чулуу нь тооны хувьд дийлэнх хэсгийг эзэлдэг.
Монгол нутаг дээрхи хүн чулууны ихэнхи нь бичиг үсэг үүсэхээс өмнөх таамаг тэмдэгтүүд бий болсон үетэй яах аргагүй холбогддог.



Хүн чулууг төр улс, овог аймгийн тэргүүн буюу цэрэг дайны алдар гавьяатан зэрэг нэр цуут хүний дурсгалд зориулсан тахилын онгоны бүрэлдэхүүнд оруулдаг бөгөөд газар тэнгэрийн хооронд мөнхөд амьд сэрүүн мандан бадрах билэгдэлээр бүтээгддэг байжээ.
 Бас утга зүйн талаас хүн чулуу нь голдуу эр хүнийг дүрсэлсэн байдаг аж.Энэ нь хүрлийн үе түүнээс өмнөх хүн сүргээрээ амьдрах овог аймгын ахлагч,эцгийн эрхт ёстой холбогдож босдог байсан гэсэн үг юм.
Хүн чулуу нь эртний хүмүүсийн шүтлэг бишрэл, нийгмийн харилцаа, соёл урлагийн төвшин, угсаатны онцлог, зан заншил зэрэг олон асуудлыг тодруулж сэргээн судлах шинжлэх ухааны нэн үнэтэй сурвалж болдог ажээ.
Орон зайн дүрслэлийн хувьд хагас товгор хэлбэрээр ерөнхийлөн  хээ угалз. элдэв үсэг бичгээр баяжигдан бүтээгддэг байжээ.
 Хүн чулуу нь эхнээсээ овгийн шүтээнийг дүрслэж аажмаар овог аймгийн хил хязгаарыг зааглах  тэмдэг болж утга билэгдэл нь улам өөрчлөгдөн шинэчлэгдэж байв.
Хүннү , Сүмбэ , Нирун улсын үеийн чулуун хөшөө байдаггүй гэж одоогоор үздэг бөгөөд энэ үед бүтээгдэж байсан гэдгийг бөөгийн хүрэл мод , чулуун онгодоос харж болох юм.Түрэгийн угсааны улсууд хүн чулууны хийц хэлбэрт өөрчлөлт оруулан шүтээн буюу амьтадын дүрсийг  хөшөөний дээд хэсэгт байрлуулж бас хүний нүүр толгойны хэлбэр гаргаж хийж байлаа.  
 
Төв Азид монгол төрийг үүсгэн байгуулж ,хүчирхэгжин мандан бадарч байсан монгол түмний бүтээсэн хүн чулуун хөшөө нь өрнө зүгт чигэлсэн их нүүдлийн зам мөрөөр тархан Дорнод Европ хүртэл түгэн дэлгэрчээ.Ийм учир дан ганц монгол түмний бус Евро Азийн уудам нутаг дахь нүүдэлчдийн соёл иргэншилтэй нягт сэжмээр холбогдож тэдний аж амьдралд уусан шингэжээ.
13-р зууны дунд үед Монгол орноор аялж явсан өрнийн жуулчин Рубрук Алтан ордоны нутагт хүн чулуу босгож байсныг үзээд : Бунханы дэргэд шороо овоолон үхэгсэддээ дурсгал болгон хүйсний тус газар алтан аяга барьсан хүн чулууг зүүн тийш харуулан зоож байсан .... хэмээн Дорнод этгээдэд зорчсон тэмдэглэл номондоо бичжээ.  
Энэ мэт баримт материал мэр сэр олддог бөгөөд 13-р зууны чулуун соёлд яах аргагүй Бичигт хөшөө буюу Гэрэлт хөшөө ордог билээ.Гэрэлт хөшөөг эрдэмтэд бичгэн хөшөө,бичигт хөшөө гэх зэргээр нэрэлдэг ба аль ч нэрээр нь нэрлэсэн ч утга нь алдагдахгүй юм.Гэгээ сацруулах, гэрэлтэх гэсэн утгаас гадна онцгой үйл явдалыг,баатарлаг гэгээн зүйлсийг тунхаглан бататган сийлдэгээрээ гэрэлт хөшөө ялгаатай байдаг.Гэрэлт хөшөөний томоохон дурсгалын нэг бол Мөнх хааны гэрэлт хөшөө.
 
Мөнх хааны хөшөөний монгол бичээс хэмээх энэхүү дурсгалыг судлаач О.Намнандорж нар олж судлан 1956 онд Улаанбаатарт авчирч Үндэсний түүхийн музейд хадгалуулжээ.Хөшөөг олсон газар нь Хөвсгөл аймгийн Бүрэнтогтох сумын нутаг дахь Дэлгэрхан уулын өвөр, Дэлгэр мөрний зүүн хөвөөнд буй эртний балгасны туурь.Хөшөөний суурийг 100 см урт, 68 см өргөн, 40 см өндөр хүрэн боржин чулуугаар хийсэн байна. Суурийн дээр 46 см урт, 20 см гүн, 20 см өргөн, 2 м углуурга гаргаж хөшөөг тогтоосон байдаг. Хөшөөний дээд талыг түшлэг мэт болгож, догол гаргаад нүүрэн талын хүрээгээр нь хоорондоо 3.5 см зайтай хоёр нарийхан гурив гарган, эвэр угалз сийлж чимжээ. Нүүрэн талын эхэн хэсэгт 3 мөр монгол бичээс бий. Хөшөөний монгол бичээсийг орчин цагийн монгол хэлнээ тоймлон буулгавал: Ургийн ургаар хэдэн хэдэн үестМөнх хаан түмэн түмэн насалтугай Барс Түгэ босгуул… хүртэл ана /энэ/-д давирганд /учралт/ буян хүртүгэй гэжээ.Мөнх хааны гэрэлт хөшөө тахилгын сүм мэт зүйлийн дотор хадгалагдаж байсан нь малтлагаар тогтоогдсон байна.
Хүн чулуу аажмаар нийгмийн байдал өөрчлөгдөх тусам хэлбэр хийц агуулга нь даган өөрчлөгдөж  шүлэг яруу найраг,ёрөөл магтаал цаашлаад  эрх чөлөөг тунхаглан зарлах гэрэлт хөшөө болтлоо шинэчлэгдэж байлаа.
  Түргийн гурван хааны зөвлөх мэргэн Тоньюк өөрийн амьд сэрүүн ахуйдаа босогсон хөшөөг үзэхэд тухайн үеийн Түрэг улс Нанхиадад эзлэгдсэн ард түмэн эрх чөлөөг эрхэмлэн хүсэмжилж байсныг өгүүлсэн байдаг.
   
 Уг бичээсийг хоёр чулууны нийт найман талд жаран хоёр мөр болгон бичсэн бөгеөд нэгдүгээр чулууны өндөр нь 1 м 70 см, үүнд нэгээс гучин долдугаар мөрийг, хоёрдугаар чулууны өндөр 1 м 60 см, үүнд гучин наймаас жаран хоёрдугаар мөрийг бичсэн байна.
Тоньюкук хэтээх нэрийг түүхэн бүтээвэр зүйн тонюк-ук гэсэн бүтэцтэй, үүний тонюк буюу бидний галигаар, tonuk гэдэг нь орчин цагийн тува хэлний "туурай", ук нь түрэг хэл аялгуунуудад түгээмэл тохиолддог, тува хэлэнд ок "сум" гэсэн хэлбэртэй байгаа үгтэй холбоотой, иймээс тоньюкук гэдэг нь "туурай сум буюу суман туурай" гэсэн үг гэж үздэг.
 Гэрэлт хөшөөний тавин наймдугаар мөрт "Түрк Билгэ каган иленге битидим. Бен билге Тоньюкук" гэсэн өгүүлбэр бий бөгөөд үүнийг нь орчин цагийн монгол хэлээр орчуулбал "(хөшөөний бичээсийг) цэцэн Тоньюкук би (тушаан) түрэг Билгэ хааны ард түмэнд (зориулан) бичүүлэв" гэсэн утгатай болж байна. Цэргийн нэрт жанжин, хунтайж Күлтегинийг нас нөхөцсөний дараа түүний онгоныг босгуулах үест гэрэлт хөшөөг нь босгосон бөгөөд бага бичээсийн төгсгөлд "Бо битиг битигме атысы йоллыг тигин" гэж байдаг нь "энэ бичгийг бичигч нь (Күли-тегиний) ач Йоллыг-тегин" гэсэн утга юм. Үүнтэй харьцуулан үзвэл Тоньюкук амьд сэрүүн ахуйдаа өөрөө (зарлигдан) хөшөөнийхөө бичээсийг бич(үүл)сэн гэдэг нь хөшөөнд өгүүлэгдэх эхээс тодорхой харагддаг.
Бичиг үсгийн хэлбэр өөрчлөгдөнсөн байдлыг харж болох жишээний нэгэнд    1621 онд Цогт хун тайжын зохиосон уран яруу хэллэгтэй   шүлгийг сийлсэн Дуутын хар чулууг үруулдаг юм.

 Монгол бичгийн 7 бадаг,28 мөрөөр   бичигдсэн  Хадны бичээсийн эхэнд "Цагаан тахиа жилийн /1621/ намрын эхэн сарын хорин нэгнээ Цогт тайж Хангай ханы Цэцэрлэгийн хойд ууланд авлан Хуягт халтараа унаад өндөр дээр гарч байхдаа зүүн зүгт харан сэтгэл машид уярч халуут /халуун хайрт эгч/ авга эгч юугээ санаж ийн өгүүлээд уйллаа" хэмээн сийлсэн байдаг .
Ийнхүү Хүн хэмээх чулуун хаднаа эх нутаг,уул усаа ан амьтантай  нь багтаасан,сэтгэл хөдлөл уйтгар гуниг ,ялалт амжилт ,хүсэл мөрөөдлөө шингээсэн  , эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо зарлан тунхагласан,ирээдүй хойчдоо уламжлуулан үлдээсэн  ард түмэн бол яахын аргагүй та бид  монголчууд минь билээ.
 Тиймээ чулуун ном бол төрт улсын түүх, монгол түмний ургийн урагт үл мартах шаштир бөлгөө.  


                                                       

3 件のコメント: